تاریخچه تقویم
گاهنامه / تقویم
سابقه تهیه دفترهایی حاوی اطلاعات نجومی به قرون اولیه اسلامی بازمی‌گردد. در این دفترها درباره وضع خورشید در هریک از صورتهای فلکی منطقه‌البروج در یک دوره یک ساله و تخمین محل واقعی سیارات و ماه در همین دوره زمانی مطالبی می‌آمده و فهرستی از نام ماههای سال در چند گاهشماری مختلف و نیز پاره‌ای دانستنیهای نجومی و احکام نجومی ذکر می‌شده است. به این دفترها، تقویم، دفترالسَّنه و دفتر سال می‌گفتند.
ابن‌یونس از یک دفترالسَّنه، متعلق به ثابت‌بن قرّه، نام برده اما در هیچیک از فهرستهایی که از آثار ثابت‌بن قرّه تهیه شده، به این رساله اشاره‌ای نشده است. البته رساله فی سَنه الشمس‌ثابت، بر آشنایی غرب با گاهشماری جهان اسلام تأثیر مهمی داشت.
ساختار این تقویم ها عموماً از شکل واحدی، بر اساس بررسی موقعیت خورشید در صورتهای فلکی منطقه‌البروج، پیروی می‌کرد و بر اساس محل قرار گرفتن خورشید در هر یک از این صورتهای فلکی ــ که خود بر مبنای وسط الشمس و تعدیل‌الشمس محاسبه می‌شد ــ و با ورود خورشید به صورت فلکی حمل (موقعیت اعتدال بهاری) تنظیم می‌شد. این تقویمها عموماً الگوی واحدی داشته‌اند که شامل سیزده ستون بوده است. در چند ستون اول، در جدولهای متعدد و متوازی، موقعیت روز هفته به هنگام اعتدال بهاری، روز ماه در سال‌هجری قمری ناظر به روز اعتدال بهاری، و روز ماه در هر یک از گاه‌شماریهای مهم جهان اسلام (یعنی سلوکی و یزدگردی) تعیین می‌شد. در ستونهای بعدی، که تعداد آنها بسته به نیت یا ذوق تقویم نویس متغیر بود، موقعیت سیارات بر اساس درجه و دقیقه در روزهای سال، جدولهایی برای موقعیت ماه و اطلاعات دیگری چون موقعیت روزهای هر گاه شماری بسته به جشنها یا عزاداریها، هنگام رؤیت هلال و هنگام ظهر شرعی در شهرهای گوناگون درج می‌شد. در آخرین قسمتها، اگر خورشید گرفتگی یا ماه گرفتگی در آن سال پیش‌بینی می‌شد، اطلاعات مربوط به آنها نیز درج می‌گردید و به سبب نحس دانستن این دو پدیده، ذکر آنها در صفحه اول تقویم جایز نبود.
در قرون بعد نیز شکل و ساختار تقویم های استخراجی با آنچه ابوریحان بیرونی آن را شرح داده تفاوت چندانی نکرد و بسته به مورد یا موقعیت خاص، عوامل جزئی دیگری نیز در این تقویم های جدید ثبت شد. کتابهایی که در قرون بعدی به عنوان راهنمای تهیه تقویم ها تهیه شدند، بندرت چیزی بیش از آنچه ابوریحان بیرونی بدان پرداخته بیان می‌کنند: از جمله، آنچه نصیرالدین طوسی (سی فصل، فصلهای یک تا ده) درباره مطالبی که در تقویم ها باید ثبت شوند نوشته، عملاً بسط آن چیزی است که ابوریحان بیرونی گفته، با افزودن مختصر دانسته‌هایی که پس از ابوریحان بیرونی در سرزمینهای اسلامی درباره تقویم ها رواج یافته است. شاردن نیز صورت تفصیلی و جزء به جزء یکی از این تقویم ها را، که در دوره صفوی در ایران تهیه می‌شد، توضیح داده و انواع گاه شماریهایی را که در این تقویم ها درج می‌شده، بر شمرده است.
مهمترین تقسیم‌بندی‌ای که در دوره صفوی در ایران درباره تقویم ها وجود داشته، تقسیم آنها به تقویم های تام و غیرتام بوده که بر اساس آن، تقویم تام کاملترین صورت استخراج تقویم ها و شامل انواع گاه شماریها و اطلاعات نجومی و احکام نجومی بوده که در آن زمان امکان محاسبه آنها وجود داشته است. ولی در تقویم غیرتام مثلاً محاسبات مربوط به‌تعیین مدخل (روز اول) و مشخصات سال در گاه شماری دوازده حیوانی ارائه نمی‌شده است .
در دوره قاجار، بویژه در زمان حکومت ناصرالدین‌شاه (۱۲۶۴ـ ۱۳۱۳)، به دو علت (ورود علوم جدید از جمله ستاره‌شناسی جدید، و رواج صنعت چاپ در ایران) در نحوه استخراج و تکثیر تقویمها تغییرات مهمی پدید آمد. در ۱۲۷۷/۱۲۳۹ ش ناصرالدین‌شاه به استخراج کنندگان تقویم های سالانه دستور داد که خرافات را به تقویم های استخراجی وارد نکنند (اعتمادالسلطنه، ص ۱۲۹) و در ۱۲۹۱ /۱۲۵۳ش به محمد حسن‌خان اعتمادالسلطنه (متوفی ۱۳۱۳) دستور داد که تقویم سالانه استخراج کندو اعتمادالسلطنه نیز واژه «سالنامه» را برای این تقویمها وضع کرد. همچنین به فرمان ناصرالدین‌شاه، برای جلوگیری از بروز تشتت، فقط تقویم های استخراجی عبدالغفار نجم‌الملک اصفهانی (مشهور به نجم‌الدوله، ستاره‌شناس عهد قاجار، متوفی۱۳۲۶) اجازه چاپ یافت. در تقویم های استخراجی عبدالغفار آگاهیهای نجومی و احکام نجومی متعددی وجود دارد؛ از جمله انواع گوناگون گاه شماریها (شامل هجری شمسی، هجری قمری، میلادی، سلوکی/ رومی، یزدگردی، غازانی، محمدشاهی و یهودی)، جدولهای مختصر قبله‌یابی، جدولهای رؤیت هلال، انواع «اختیارات» سال و ماه از دید احکام نجومی و برای هر روز خاص از سال، موقعیت ماه و سیارات، و جدول کوچکی برای دانستن اوقات مناسب استخاره در طول هفته.
ناهمگونیِ تقویمهای استخراجی با دستور ناصرالدین‌شاه بر طرف نشد. سالها بعد، برای جلوگیری از بروز اشتباه در تقویم های استخراجی، هیئتی متشکل از چند تن از صاحب‌نظران مأموریت یافت تا تقویم ها را بررسی و بهترین آنها را برای چاپ و انتشار در سراسر کشور انتخاب کند. اسنادی از فعالیتهای این هیئت در فاصله سالهای ۱۳۰۹ تا ۱۳۳۱ ش وجوددارد . در ۱۳۰۷ش، سید جلال‌الدین طهرانی توانست موافقت وزارت معارف وقت را برای استفاده از کلمه «گاهنامه»، اختصاصاً برای تقویم های منتشر شده خود، جلب نماید .